Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı

Kuruluş Tarihi: 1975

Merkezi: Viyana

Genel Sekreter: Helga M. Schmid (Almanya)

Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı, Soğuk Savaş döneminde bloklar arasında düzenli diyalog zemini tesis etmek suretiyle gerginliği ve anlaşmazlık noktalarını azaltmak ve bu sayede Avrupa’da güvenliğin artırılmasını sağlamak amacıyla bir müzakere forumu ve konferanslar diplomasisi olarak ortaya çıkmıştır. Sözkonusu süreç, 1994 Budapeşte Zirvesi’nde alınan kararla Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’na (AGİT) dönüşmüştür. AGİT, esnek bir siyasi diyalog ve müzakere forumu teşkil ederek, güvenliğin siyasi-askeri, ekonomi-çevre ve insani olmak üzere üç boyutunda ilke, norm ve standartlar geliştirmekte, yükümlülüklerin uygulanma durumlarını izlemekte, ayrıca katılımcı Devletlerin demokratikleşme, hukukun üstünlüğü ve insan haklarına saygı alanlarındaki çabalarına destek ve yardım işlevi görmektedir.

AGİT; Avrupa Birliği (AB) üyelerini, AB ve/veya NATO üyeliği perspektifi bulunan Balkan ülkelerinin yanı sıra, ABD, RF, Birleşik Krallık, Kanada, Belarus ile Kafkasya ve Orta Asya ülkelerini bünyesinde barındıran tek ve en büyük bölgesel güvenlik forumudur. Bu özelliğine ek olarak, siyasi-askeri, ekonomi ve çevre ile insani boyutları içeren geniş kapsamlı güvenlik anlayışı, çatışmaların önlenmesi ile çatışma sonrası rehabilitasyon alanlarındaki deneyimi ve alan misyonları, Teşkilatı önemli kılan unsurlardır.

1973 yılında başlayan Helsinki süreci sonucunda ülkemizin de aralarında bulunduğu 35 Avrupa ülkesi tarafından imzalanan 1975 Helsinki Nihai Senedi ile kurulan AGİK/AGİT bugün 57 katılımcı Devletten oluşmaktadır. Ayrıca toplam 11 ülke Akdenizli ve Asyalı İşbirliği Ortağı statüsündedir.

AGİT Katılımcı Devletleri; ABD, Almanya, Andorra, Arnavutluk, Avusturya, Azerbaycan, Belarus, Belçika, Bosna-Hersek, Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Ermenistan, Estonya, Finlandiya, Fransa, GKRY, Gürcistan, Hırvatistan, Hollanda, İngiltere, İrlanda, İspanya, İsveç, İsviçre, İtalya, İzlanda, Kanada, Karadağ, Kazakistan, Kırgızistan, Kuzey Makedonya, Letonya, Lihtenştayn, Litvanya, Lüksemburg, Macaristan, Malta, Moğolistan, Moldova, Monako, Norveç, Özbekistan, Polonya, Portekiz, Romanya, Rusya Federasyonu, San Marino, Sırbistan, Slovakya, Slovenya, Tacikistan, Türkiye, Türkmenistan, Ukrayna, Vatikan, Yunanistan’dır.

Akdenizli İşbirliği Ortakları: Cezayir, Fas, İsrail, Mısır, Tunus, Ürdün

Asyalı İşbirliği Ortakları: Afganistan, Avustralya, G. Kore, Japonya, Tayland

Temel Belge ve Kararlar

AGİT’in bir kuruluş belgesi veya kurucu antlaşması ve dolayısıyla hukuki kişiliği bulunmamaktadır. Katılımcı devletler arasında bu hususta görüş ayrılıkları bulunmakla birlikte, bu yöndeki çalışmalar devam etmektedir.

AGİT’in günümüzdeki şekil ve yönelimine kavuşturulmasına önemli etkide bulunmuş olan çeşitli belgeler ve kararlar mevcuttur. Bunlar; 1975 Helsinki Nihai Senedi, 1990 Paris Şartı, 1992 Helsinki Belgesi, 1994 Budapeşte Belgesi, 1999 Avrupa Güvenlik Şartı (İstanbul Şartı), 1990 Viyana Belgesi ( Belge; 1992, 1994, 1999 ve 2011 yıllarında dört kez gözden geçirilmiş ve güncellenmiştir), 2001 Bükreş Bakanlar Konseyi-Terörle Mücadele Eylem Planı, 2003 Maastricht Bakanlar Konseyi-21. Yüzyılda Güvenlik ve İstikrara Yönelik Tehditlere Karşı AGİT Stratejisi, 2010 Astana Zirvesi “Güvenlik Topluluğuna Doğru” başlıklı ortak bir bildiridir.

İşleyiş/Karar Alma Mekanizmaları ve Temel Organlar/Alt Kuruluşlar

AGİT’te kabul edilen ilke ve normlar ve AGİT’in idari yapısı, siyasi düzeyde Bakanlar veya Devlet ve Hükümet Başkanları tarafından alınan oydaşmaya dayalı kararlara göre şekillenmektedir.

Zirveler ve Bakanlar Konseyi Toplantıları

Son Zirve 2010 yılında Astana’da düzenlenmiştir. Yılda bir kez Dönem Başkanının ülkesinde Dışişleri Bakanları düzeyinde toplanan Bakanlar Konseyi AGİT’in en önemli karar alma ve yürütme organıdır. Kuzey Makedonya Dönem Başkanlığı'nda 30 Kasım – 1 Aralık 2023 tarihlerinde Üsküp’te gerçekleştirilen son Bakanlar Konseyi Toplantısı’na Sayın Bakan Yardımcımız Büyükelçi Burak Akçapar başkanlığında bir heyetle iştirak edilmiştir.

Daimi Konsey

Teşkilatın siyasi danışma ve karar alma organıdır. Haftada bir kez Büyükelçiler/Daimi Temsilciler düzeyinde toplanmaktadır. Gerektiğinde olağanüstü veya özel toplantılar da gerçekleştirmektedir. Daimi Konseyin başkanlığı, Dönem Başkanlığını üstlenen ülkenin (2024 yılı itibarıyla Malta) AGİT nezdindeki Daimi Temsilcisi tarafından yürütülmektedir.

AGİT Güvenlik İşbirliği Forumu (AGİF)

AGİT’in Daimi Konsey ile birlikte iki temel karar alma organından biri olan AGİT Güvenlik İşbirliği Forumu (AGİF), 1992 Helsinki Zirvesinde, AGİT bölgesinde askeri güvenlik ile istikrar alanlarında müzakere ve istişare imkanı tanıyarak, siyasi-askeri güvenlik boyutunun güçlendirilmesi amacıyla oluşturulmuştur. AGİF, çalışmaları hakkında doğrudan Bakanlar Konseyine karşı sorumlu olup özerk bir statüye sahiptir. Forum, aynı zamanda güven ve güvenlik arttırıcı önlemlere (GGAÖ) odaklanmakta, ihtilaflardan kaynaklanan risklerin azaltılmasını amaçlamaktadır. AGİF Dönem Başkanlığı alfabetik sıraya göre katılımcı devletler tarafından dört ay süreliğine üstlenilmektedir. Ülkemiz AGİF Dönem Başkanlığını en son 2020 Ocak – Nisan aylarında yerine getirmiştir.

Dönem Başkanlığı

AGİT’in yönlendirme, yönetim ve eşgüdümle ilgili genel sorumluluğa sahip makamıdır. Dönem Başkanlığı uzlaşıyla alınan karar temelinde her yıl farklı bir AGİT katılımcı devleti tarafından yürütülmektedir. Sözkonusu katılımcı devletin Dışişleri Bakanı AGİT Dönem Başkanı olarak görev yapmaktadır. Halef-selef (sırasıyla bir önceki ve bir sonraki) Dönem Başkanlarının da katılmasıyla oluşan Troyka, Dönem Başkanlığına yardımcı olmaktadır. Dönem Başkanı gerekli durumlarda sorunların çözümü için kişisel temsilci görevlendirme yetkisine sahiptir. 2024 yılı Dönem Başkanlığını Malta Dışişleri Bakanı Ian Borg üstlenmiştir. 2025 Dönem Başkanlığı ise Finlandiya tarafından yürütülecektir.

Genel Sekreter

AGİT yapılanmasında Genel Sekreter teşkilatın idari işlerinden sorumlu tutulmuş, siyasi konularda ise Dönem Başkanına yardımcı bir rol üstlenmesi öngörülmüştür. Diğer uluslararası kuruluşlardan farklı olarak AGİT’in işleyişinde esas sorumluluk Dönem Başkanına aittir. 2020 Aralık ayından bu yana AB Dış ilişkiler Servisi eski Genel Sekreteri Alman diplomat Helga Schmid AGİT Genel Sekreteri olarak görev yapmaktadır.

AGİT Demokratik Kurumlar ve İnsan Hakları Ofisi (ODIHR)

1990 Paris Zirvesi’nde yeni bağımsız olan ülkelerde yapılması öngörülen serbest seçimlere ilişkin yükümlülüklerin layıkıyla uygulanmasına yardımcı olmak amacıyla “Serbest Seçimler Ofisi” adı altında kurulmuştur. Ofisin faaliyet alanı daha sonra insan hakları ve demokratikleşme konularını da içerecek şekilde genişletilmiş ve AGİT’in insani boyutunun başlıca organı haline gelmiştir. Merkezi Varşova’dadır. ODIHR Direktörlüğüne 2020 Aralık ayında Matteo Mecacci (İtalya) atanmıştır.

Medya Özgürlüğü Temsilcisi (MÖT)

AGİT bölgesinde medya özgürlüğü durumunu izlemek, katılımcı ülkelerde özgür, bağımsız ve çoğulcu medyanın geliştirilmesine yardımcı olmak ve bu konuda işbirliğinde bulunmak, ayrıca gerekli hallerde erken uyarı görevi yürütmek üzere ihdas edilmiştir. Sözkonusu göreve 2020 Aralık ayında Portekiz Dışişleri Bakanlığı nezdinde Dışişleri ve İşbirliğinden Sorumlu eski Devlet Sekreteri Teresa Ribeiro atanmıştır.

Milli Azınlıklar Yüksek Komiseri (MAYK)

Soğuk Savaşın sona ermesini müteakip, AGİT bölgesindeki barışı, istikrarı ve katılımcı devletler arasındaki dostluk ilişkilerini tehlikeye sokabilecek etnik gerilimleri tespit etmek ve erken aşamada önlemek/çözüm arayışında bulunmak amacıyla, bir erken uyarı ve çatışma önleme aracı olarak 1992 Helsinki Belgesi’yle Lahey’de ihdas edilmiştir. Anılan görevi 2020 Aralık ayından bu yana Kazakistan Dışişleri eski Bakanı Kairat Abdrakhmanov yerine getirmektedir.

AGİT Parlamenterler Asamblesi (AGİTPA)

AGİTPA, Vatikan hariç 56 katılımcı devletin parlamentolarından toplam 323 üyeden oluşmaktadır. Temel görevi AGİT katılımcı devletleri arasındaki siyasi diyaloğu parlamenter düzeye taşımak olan AGİTPA, katılımcı devletlerin mevcut AGİT müktesebatı çerçevesindeki yükümlülüklerinin yerine getirilmesinin sağlanması, AGİT Zirveleri ve Bakanlar Konseyi toplantılarının gündeminin oluşturulmasına ilişkin görüş beyan edilmesi ve katılımcı devletlerdeki demokratik kurumların güçlendirilmesi gibi görev ve yetkilere sahiptir. AGİTPA, katılımcı devletlerde düzenlenen seçimlerin izlenmesi için oluşturulan seçim gözlem misyonlarına üye vermektedir. Pia Kauma (Finlandiya) 2023 yılında AGİTPA Başkanı seçilmiştir.

AGİTPA Sekretaryası 1992 yılında kurulmuş olup, merkezi Kopenhag’dadır. AGİTPA Genel Sekreteri, her defasında beş yıl görev yapmak üzere üst üste en fazla iki kez seçilebilmektedir. Roberto Montella (İtalya) 1 Ocak 2016 tarihinden bu yana görevini sürdürmektedir.

AGİTPA’da ülkemiz 8 milletvekiliyle temsil edilmektedir. AGİTPA Türk Grubu Başkanlığı görevini halihazırda Erzurum Milletvekili Sayın Selami Altınok yürütmektedir.

AGİT Alan Misyonları

AGİT alan misyonları, ev sahibi ülkelere AGİT taahhütlerini uygulamaya koymalarına ve ihtiyaç duydukları alanlarda kapasitelerini artırmalarına yardımcı olmaktadır. Alan misyonları, çatışma sonrası taraflar arasındaki güvenin artırılması ve olası krizlerin önlenmesi konusunda rol oynamaktadır.

Halihazırda AGİT’in Bosna Hersek, Kosova, Karadağ, Sırbistan, Kuzey Makedonya, Arnavutluk, Moldova, Türkmenistan, Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan ve Tacikistan’da alan misyonları bulunmaktadır.

Teşkilata ilişkin ayrıntılı bilgilere Teşkilatın internet sayfasından ulaşılabilmektedir.